La Villa Rifesser, che ie sota defendura di bëns culturei dal 2006, fova unida frabicheda coche restruturazion de na vedla cësa da paur dal ferleigher Josef Rifesser do l 1890 tl stil dl storizism y cun na veranda cun elemënc tl "Jugendstil". Per l pigulier sun l cianton a sud-vest à l fi Josef ir. ziplà cater busć de figures di cumbatimënc de liberazion tirolesc.Tla berstot basite laurova nchina l'ultima ëuta dl secul l scultëur Pepi Rifesser da Stufan, nepot dl costrutëur.

L nujel uriginel dla cësa d'abitazion dl luech a pèr va de reviers, aldò de analises dendrocronologiches, al 1249. La frabica à na basa mureda, na ntreda al ciulé tl ost y dessëura n piguel, uel dì n partimënt de lën spurjënt. La frabica sota defendura dla Sëurantendënza per i Bëns culturei ie spartida tamez ju, la ie bele da n pez dejabiteda ma l luech vën mo laurà. La pert tl vest dla frabica ie unida cumpreda dal chemun de Urtijëi coche arpejon architetonica de mpurtanza.

Chësc mesc da na frabica sëula ie unì fat su dl 1606/08 y dal 1985 iel sota defendura dla Sëurantendënza per i Bëns culturei. L ie derturà y vën al didancuei nuzà coche restaurant. L tublà fat cun trames de lën turonc ala maniera dla tecnica "blockhaus" tol ite na majera pert dla fassada dla frabica che no la pert dl'abitazion. L bel tët de scintles de leresc ie unì fat da nuef aldò dla tradizion ladina cun la eles de breies (l nsci tlamà tët ala Gherdëina o tët ladin).

Ianon, che fova n iede n luech a pèr y che ie ncuei mé plu na cësa d'abitazion, vën per l prim iede numinà tl 1430. Sun la fassada dàl tl uedl i resć de na decurazion cuecena di ciantons, la curnijes di vieresc cuecenes y la data dl ann 1585. Sun l sas sainson dla bela ntreda a arch iel nrissà, sëura d'autri simboi, n relief cun forfesc y odla, cossa che ie povester la indicazion a na familia de sartëures che laurova tlo. La frabica ie bele dai ani 1950 sota la defendura dla Sëurantendënza di Bëns culturei. La pert dla cësa tl vest ne ie nia abiteda.

L luech Fëur sun Furnes ie un di mejes plu vedli de Gherdëina. La frabica sota defendura dla Sëurantendënza per i Bëns culturei fova n iede n mesc a pèr y vën ncuei nuzà sciche medel da mont. L sussot dla stua dala forma a doi eles dl 15ejim secul ie un di plu vedli de dut l raion dl Tirol. La cësa y la stua fova n motif che l moler Josef Moroder Lusenberg ova scialdi gën y che l tulova ca dantaldut per si studies di linëusc y culëures.

L nujel dla costruzion de chësc mesc da na frabica sëula cun na pert da sté y na pert per i lëures da paur sota un n tët va de reviers al ann 1554. L mesc sota defendura dla Sëurantendënza per i Bëns culturei ie unì restruturà dedite. Si inuem vën dal toponim preroman Col de Flam che ie cunlià a na luegia de cult dl tëmp de latène ("luegia cun prevesc", " luegia de invocazion") de chëla che l Museum Gherdëina cunservea na lingia de reperc archeologics de fier y de bront.

La frabica nueva dla Villa ANRI dl 1925, che ie ncuei sota defendura dla Sëurantendënza per i Bëns culturei, univa nuzeda da Anton Rifesser coche sënta dla firma dal medemo inuem metuda su dl 1921. Perchël iel unì njinià ite tlo locai per la berstots, i ufizies, l magasin, l mpacamënt y la mostres. I prudoc dla firma ANRI univa vendui nchin ti USA. Te si miëur ani dajova la firma da lëur a nchin 230 cunlauranc y cunlaurantes. Dl 1952 ie la produzion unida spusteda te n salamënt sun Plan da Tieja y tl 2021 iela unida stluta.

Analises dendrocronologiches datea l leniam adurvà per frabiché la cësa d'abitazion al ann 1426, chël adurvà per l tublà al ann 1419. La pert dessëura dla cësa ie frabicheda coche "blockbau", cun la majons y la stua cunliedes. Rescion Dessot ie la cësa de pruvenienza dl moler Bernardin Piceller (Pitschieler), che fova atif a Roma y Perugia danter tl 18ejim y tl 19ejim secul. Si fra à fat cariera iló coche musizist.

L mesc da na frabica sëula al'entreda de Sëlva dl 15ejim secul ie sota defendura dla repartizion provinziela di Bëns culturei y ie ncuei dejabità. Na pert dl raion d'abitazion fova nluegeda tla pert mureda dla frabica a ost. Tla pert de lën fovel la stua y la majons. Tlo à vivù per duta la vita la zipladëssa Katharina Kasslatter, cunesciuda coche anda Trina da Gustin. La ie stata una dla prima sculées dla Scola d'ert de Sëlva y la seniova si lëures.

Col dala Pelda ie na frabica reprejentativa baroca cun tët da cater eles y na fassada cun decurazions riches. La ie unida frabicheda ntëur l 1640 da doi dames dla familia Wolkenstein - da tlo l blason dla familia di seniëures de Wolkenstein sun la pert a nord-ost dla cësa. Danter l 1700 y l 1878 fova Col dala Pelda sënta de sunieria (nia dalonc fovel la pica/forcia), daldò na cësa privata. L tublà cun stala che toca leprò ie unì frabicà ntëur l 1690 y ie dal 2024 sota defendura di Bëns culturei.