Tl 1875 ova Ferdinand Stuflesser giaurì la berstot de scultura jal mesc de Petlin – cun n local de lëur de n’autëza de 15 m per pudëi lauré sun i auteresc. Tl 1910 à si fi Johann sëurantëut la berstot slargian ora la firma de viers di marcëi dl’Americhes.

Coche una dla puecia prima berstotes dl lëur d’auteresc dl Òtcënt ie chëla de Stuflesser stata bona de se adaté amplian si lëur nce a derturedes de aredamënc y ogec artistics de dliejes. Ncuei vën la firma meneda tla cuinta generazion coche “Ars Sacra 1875 Ferdinand Stuflesser” a Puntives.

Tl 1907 à l costrutëur de auteresc Josef Höglinger lascià frabiché sota l luech de Plajes la villa Schönblick. Tlo al njinià ite si cuatier, na berstot, majons per artejans da oradecà y na pitla pension cun gusté. Tl 1926 iel unì leprò mo deplù majons per i ghesć te na dependance te chëla che Höglinger à nce njinià ite na berstot nueva ntan che chëla da dant ie unida tramudeda te na sala da maië. L nsci nasciù Hotel Regina ie unì menà dala familia Höglinger nchin che l ie unì vendù, pona – tl 2008 – zarà ju y ala fin remplazà dal Hotel Adler Balance.

Ntëur l 1898 ova l moler Christian Delago cumprà na cësa japé dla Scola d’ert y nijià ite cun si fëna  Josefina Schmalzl n café che i à pona amplià nchin tl ann 1906 tl “Dolomitenhotel Madonna”. Nce si berstot à Delago trapinà da Pedetliva tlo ca. Nsci pudovel ti pité ai ghesć – ora che 25 majons, n verzon y na veranda – nce n atelier da depënjer.

Tl 1908 ie te chësc hotel unì metù su l “Dolomitenalpenskiclub”, coche prim Skiclub dla valeda, y tl 1927 l Hockey-Club Gherdëina. Si cialé ora da ncuei ie l resultat de lëures de restruturazion y ampliamënt di ani 1950 y 1990.

L ferleigher d’ert Franz Schmalzl de Ianesc ova tl 1872/73 fat su na cësa d’abitazion cun berstot sun plaza Sant Antone, ma bele ntëur l’ëuta dl secul fova l “Marienheim” l terzo majer hotel a Urtijëi  – cun na nudadoia y na sala da maië che se slargiova ora sun dut n partimënt.

Cun la Opzions ie l hotel passà tl avëi dl stat. Tl 1963 iel ora dla pert tl vest deventà na frabica nuzeda per l cumerz y l’abitazion ntan che la pert a ost ie unida trasfurmeda da Rosa Schmalzl tl Hotel Maria. Si familia mëina mo al didancuei chësc hotel.

L svilup de Gherdëina se lascia usservé tres l ejëmpl dla ustaria dl Baga, ncuei “Hotel Gardena - Grödnerhof”. L scultëur Ferdinand Perathoner (dl Baga) ova lascià frabiché n l ann 1911 sun n pra dl luech da Vidalonch na villa cun na berstot, doi ani do iel ruvà leprò n café per seniëures dl’aristocrazia.

Ti prim ani 1920 à la familia Demetz-Bernardi cumprà la cësa y plu tert nce l nsci tlamà “Schattenheim” iló daujin. La doi frabiches ie unides cunliedes: da n albierch storich iel cun i ani deventà n hotel a cin stëiles Relais & Châteaux.

L luech da Stufan (ncuei Villa Margherita) ie una dla lueges de nridlamënt storiches de Urtijëi. Dl 1872 y dl 1882 à l costrutëur d'auteresc y ferleigher Josef Rifesser sr. restruturà y amplià l mesc da doi frabiches l tramudan te na firma d'ert sacrela y d'aredamënt da dlieja cun berstotes per scultëures y tislaria. Ntëur l 1900 fova la firma una dla gran mprejes de costruzion d'auteresc de Urtijëi. L fi, bera Śepl da Stufan (Josef ir), à menà inant la firma y giaurì na filiala a Persenon dlongia la stazion.

Cunesciuda coche "Rothaus" o "Engelsburg", pervia de na figura de San Michiel sun la fassada, ie chësta villa dl'ëuta dl secul unida frabicheda dal costrutëur d'auteresc y ferleigher Josef Runggaldier da Passua, che stajova iló daujin tla Cësa bruma, per si fi Josef ir. Basite iel na berstot. La vën mo ncuei nuzeda dal scultëur Hermann Josef Runggaldier, n pronepot dl costrutëur.

La villa dl'ëuta dl secul, tlameda do l prim arpizadëur dl Saslonch Paul Grohmann, ie unida frabicheda n l ann 1906 da Konrad Pitscheider de Menza, n moler de scultures de Urtijëi, sun n grunt dl luech pitla Sotria. Basite à Pitscheider njinià ite na berstot che ie dl scumenciamënt dl 20ejim secul deventeda una dla berstotes da moler de sanc y aredamënc de dlieja plu mpurtantes de Gherdëina.

La Villa Rifesser, che ie sota defendura di bëns culturei dal 2006, fova unida frabicheda coche restruturazion de na vedla cësa da paur dal ferleigher Josef Rifesser do l 1890 tl stil dl storizism y cun na veranda cun elemënc tl "Jugendstil". Per l pigulier sun l cianton a sud-vest à l fi Josef ir. ziplà cater busć de figures di cumbatimënc de liberazion tirolesc.Tla berstot basite laurova nchina l'ultima ëuta dl secul l scultëur Pepi Rifesser da Stufan, nepot dl costrutëur.

La cësa Tavela à si inuem dal scultëur cunesciù dla Val Badia Franz Tavella. Ël ova dl 1890/91 frabicà na cësa da doi partimënc cun na berstot basite te chëla che l à nsenià ju truep scultëures jëuni, danter chisc Rudolf Moroder Lenert y Johann Baptist Moroder Lusenberg. Tl 1905 à l scultëur Levije Antone Insam de Cësanueva (Santa Cristina) cumprà la cësa te chëla che si mut Luis laurova da scultëur y furmova inant scultëures jëuni.