Luis Trenker ie un di abitanc de Gherdëina plu cunesciui. Dal 1992 – Trenker ëssa n chël ann abù 100 ani – iel sentà coche statua de bront realiseda da Hermann Josef Runggaldier sun n sas de dolomit sun la promenada che à si inuem.

L arpizadëur Luis Trenker à ti ani 1930 fat na cariera da rejisser y atëur che vën ncueicundì giudicheda nce criticamënter. Tl tëmp do la Segonda viera al abù suzes coche contastories entujiasmant purtan pro cun si trasmiscions tl radio y tla televijion al sviup turistich de Gherdëina.

Danter i ogec che univa ziplei tradiziunalmënter tla valeda ujina Fascia per i ferleigheri de Gherdëina fovel nce juesc cun sciesserles fac cun gran lëur. L "kakelorum" funziuneia sciche na roulette, la sciesserla vën scirmeda tl turban o tla curona dla figura che à n corp cun laite na lerch ueta a forma de spirala. La sciesserla toma tres chësta spirala tla loses numeredes dl taier japé.

I cramaic cun figures de mandli o tieres univa n iede produjei a Oberammergau y cumparësc tl 19ejim secul tla ufiertes de Gherdëina. I cramaic tradiziunei univa fac nchin ala Prima viera mundiela y te formes plu modernes nchinamei nchin tl 1925. N suzes particuler ova i cramaic cun na lores. 

Mé na pitla pert dla roba da fé damat de Gherdëina fova depënta, la gran pert univa tlameda "marcanzia blancia". La fajova y fej cialé ca pervia di mecanisms ala bona che fajova muever la figures. Nsci sbinga l corp dla portacondla ntan che l moleta muev i piesc cun l furné dl carët. L univa nce fat pitla afes che sona n tamburdl, gialines che pëca, ciavalins che sbinga, arlechins che se muev y truep deplù.

Popes da lesures fova dal 1840 nchin ala Prima viera mundiela l articul de venduda prinzipel di zipladëures de chiena de Gherdëina. A fé la popes turnedes che univa pitedes te uni mesura fovel de bujën dla culaburazion de duta la familia: i braces, la giames, l mus y l corp univa fac separatamënter, dadedò univa chisc toc metui adum cun bachëc o lesures da codla y n pert depënc. La popes da lesures univa vendudes dantaldut tla Francia y tla Nghiltiera.

Katharina Kasslatter, tlameda anda Trina da Gustin, ie stata una dla prima sculées dla scola d'ert giaurida n l ann 1908 te Sëlva. Chësta pitla scultura de zirm reprejentea ëila nstëssa cun l guant tradiziunel senteda pra penic. Anda Trina ova bele mparà a ziplé cun ot ani da si oma. Ëila seniova si lëures per se auzé ora dala industria dla chiena anonima.

Per l'espusizion mundiela dl 1925 a Paris à sculées y sculeies y nsenianc dla doi scoles d'ert de Gherdëina crià l taflà de na stua che ie unì premià cun l Grand Prix y mo trëi bedaies per l aredamënt sculturel. L taflà ie esprescion dl renuvamënt stilistich dl'ert de Gherdëina ti ani danter la doi vieres. Chësc renuvamënt se ova purtà pro dantaldut per merit dl diretëur Guido Balsamo Stella.

La scultura zipleda y nia depënta reprejentea la dea romana dla ciacia Diana cun n rehl tl brac a man drëta y n maz de ciofs a man ciancia. Dan ëila iel na sëita y n balest. La pitla figura ie l'esprescion dl renuvamënt stilistich che fova unìt a se l dé tla doi scoles d'ert de Gherdëina. Chëstes se ova giaurì de viers dl stil Liberty ti ani 1920 sota la direzion de Guido Balsamo Stella.

Tl 1925 à la doi scoles d'ert de Gherdëina tëut pert al'espusizion mundiela dl ert decorativa y dl ndustria moderna de Paris. Te chësta ucajion ie Albino Pitscheider, n mòster dl'ert dl ziplé de pitli ogec y dal 1910 al 1914 coche nce dal 1919 al 1940 nseniant tla Scola d'ert de Sëlva, y si colegh Luis Insam unic premiei cun na bedaia d'or. Sun la pert dancà dla bedaia da ot ciantons iel n'alegoria dl'ansciuda, dovia iel n maz de ciofs.

Dl 1920 à la firma ANRI purtà sun l marcià la figures de dodesc carateres de Charles Dickens. Chëstes fova pensedes per na tlientela nueva y univa danter l auter vendudes ti USA. La trëi pitla statues tla culezion dl Museum Gherdëina reprejentea l netadëur de stivei Sam Weller y i doi borghesc dala ududes strëntes Mr. Pickwick y Mr. Pecksniff. L pudëssa se traté de modiei da ziplé do n seria.