Tl 1925 cëla l depenjadëur Josef Moroder Lusenberg (bera Śepl da Jumbierch) da si cësa sun l luech de Urtijëi di ani 1860 y a chësta maniera sun l paesc de si nfanzia. La udledla retrospetiva à bonamënter da n fé cun l gran svilup che la valeda ova abù cun l flurì dl artejanat artistich y dl turism nchin ala Prima viera mundiela cun n smendramënt dla mpurtanza dl'agricultura.

L depënt a uele che bera Śepl Moroder da Jumbierch à fat dl 1912 mostra n sunadëur de orgun da mené che ti sona dant a n tlap de mutons deschëuc dan n luech da paur. I mëndri semea vester nmaruiei dala pitla afa senteda sun l orgun ntan che doi mutans y si oma ti cëla ala szena stajan da na pert - na usservazion prezisa dla deversificazion soziela a Urtijëi tl tëmp dl'ëuta dl secul.

Josef Moroder Lusenberg ova frabicà la Sonnenburg dl 1904 cun si fi Josef (bera Pepi) pra l ruf da Cudan, tla luegia ulache l fova n iede n vedl mulin dl luech da Scurcià. Basite iel unì njinià ite na berstot de ert sacrela ulache bera Pepi à amplià si mpreja da ferleigher de ert. La cësa dl scumenciamënt dl secul ie carateriseda da na sort de tët do la rata rera per Gherdëina: n tët da cater eles, n pigulier y na tor cun vieresc a doi archëc turonc sota chëi che l ie n'ëura da surëdl.

Scurcià ie un di gran mejes medievei de Urtijëi ora chëi che l ie unì a se l dé, tres spartizions, de plu mejes. Tla cësa da Scurcià iel unì njinià ite na berstot te chëla che l à laurà tl '800 truep scultëures cunesciui. L costrutëur d'auteresc Leopold Moroder ova ntëur l 1900 giaurì tlo n café y sentà l'alea de castanies che ie ncuei mo da udëi. La cësa d'abitazion da ncuei ie na frabica nueva fata su dl 1981 da Giorgio Moroder, pionier dla disco music y premià cun na lingia de oscars y d'autri pesć.

L vedl mesc da Jumbierch ie unì restruturà y mudà te na cësa d'abitazion borgheja da Annamaria Pezlauzer Moroder. La fova l'ava dl scultuëur y moler Josef Moroder (1846-1939) che à juntà l inuem dl mesc "Lusenberg" a si inuem. Tl partimënt dessëura à bera Śepl da Jumbierch (Josef Moroder Lusenberg) njinià ite si atelier da moler, che se à mantenì nchin a ncuei. Si segonda fëna Felizita marciadova tlo cun antichiteies. Nce la berstot de scultura tl partimënt basite se à mantenì tl uriginel. L nepot de bera Śepl, Harald Schmalzl, lëura tlo mo coche scultëur.

La cësa de Doss nueva ie unida frabicheda dl 1883 sun la puscion dl Vedl Doss dal moler Dominik Anton Moroder, l fra plu jëun dl artist Josef Moroder Lusenberg, coche cësa da doi partimënc. Japé  fovel na berstot da moler per l'ert sacrela te chëla che l laurova dan la Prima viera mundiela nchin a diesc lauranc. L fi Heinrich à menà inant la berstot da moler nchin ti ani 1960. Coche berstot da moler vëniela ncuei meneda tla cuarta genereazion tla Cësa Rumanc daujin.

Johann Baptist Moroder, l fi de Josef Moroder Lusenberg y ntëur l 1900 nstës un di artisć plu mpurtanc de Gherdëina, à frabicà la Villa Venezia ti ani 1903/04 aldò de si proiec coche cësa d'abitazion tl stil neorenascimentel cun n śolder da seves de lën marmorisedes. Tacà leprò fovel n atelier da scultëur cun na cupola che lascia ite lum dal aut, ncuei Café Domino. Dan che chësta frabica ie unida fata su fovel tlo l mulin dl luech Planaces, la cësa da fever cun fujina y na sia.

Bera Ferdinand Demetz da Furdenan ova giaurì tl 1872 la prima berstot de furmazion publica per scultura a Urtijëi. La cësa da de plu partimënc tl raion a ost de Urtijëi ie plu tert, tl 1938, unida cumpreda dal chemun y adateda per trapiné tlo ca la Scola prufescionela che fova sun la plaza Stetteneck. Tl 1999 iel unit fat su tla medema luegia na cësa nueva per l lizeum d’ert “Cademia” d’al didancuei.

Dl 1517 iel documentà na frabica nueva che ie unida amplieda dl 1678. Mo n iede frabicheda da nuef ie la dlieja pona unida dl 1872 do plans de Cyprian Pescosta che fova ntlëuta pluan sa Bula. L aredamënt ie unì fat da costrutëures d'auteresc dla Val Badia y da scultëures de Urtijëi. Tl 1988 ie la naveda dla dlieja unida barateda ora da na costruzion nueva amplieda.

Na prima dlieja sun plaza Sant Antone vën nunzieda tl 15ejim secul, ma la ie plu vedla. Dl 1676 ie la dlieja unida fineda cun l tët ërt da doi eles coche la cunescion ncuei. Ti ani 1870 iela unida restaureda l prim iede. La figures sun la pertes dl autere dl 1684 reprejentea san Ruprecht y san Miculau. La cueva de Lourdes ie zerileda cun minerei dla Mont de Sëuc, la tofles dl autere ie de Josef Moroder Lusenberg, la scultures de artisć de Gherdëina.