Tl 1875 ova Ferdinand Stuflesser giaurì la berstot de scultura jal mesc de Petlin – cun n local de lëur de n’autëza de 15 m per pudëi lauré sun i auteresc. Tl 1910 à si fi Johann sëurantëut la berstot slargian ora la firma de viers di marcëi dl’Americhes.

Coche una dla puecia prima berstotes dl lëur d’auteresc dl Òtcënt ie chëla de Stuflesser stata bona de se adaté amplian si lëur nce a derturedes de aredamënc y ogec artistics de dliejes. Ncuei vën la firma meneda tla cuinta generazion coche “Ars Sacra 1875 Ferdinand Stuflesser” a Puntives.

Tl 1907 à l costrutëur de auteresc Josef Höglinger lascià frabiché sota l luech de Plajes la villa Schönblick. Tlo al njinià ite si cuatier, na berstot, majons per artejans da oradecà y na pitla pension cun gusté. Tl 1926 iel unì leprò mo deplù majons per i ghesć te na dependance te chëla che Höglinger à nce njinià ite na berstot nueva ntan che chëla da dant ie unida tramudeda te na sala da maië. L nsci nasciù Hotel Regina ie unì menà dala familia Höglinger nchin che l ie unì vendù, pona – tl 2008 – zarà ju y ala fin remplazà dal Hotel Adler Balance.

L ferleigher d’ert Franz Schmalzl de Ianesc ova tl 1872/73 fat su na cësa d’abitazion cun berstot sun plaza Sant Antone, ma bele ntëur l’ëuta dl secul fova l “Marienheim” l terzo majer hotel a Urtijëi  – cun na nudadoia y na sala da maië che se slargiova ora sun dut n partimënt.

Cun la Opzions ie l hotel passà tl avëi dl stat. Tl 1963 iel ora dla pert tl vest deventà na frabica nuzeda per l cumerz y l’abitazion ntan che la pert a ost ie unida trasfurmeda da Rosa Schmalzl tl Hotel Maria. Si familia mëina mo al didancuei chësc hotel.

L svilup de Gherdëina se lascia usservé tres l ejëmpl dla ustaria dl Baga, ncuei “Hotel Gardena - Grödnerhof”. L scultëur Ferdinand Perathoner (dl Baga) ova lascià frabiché n l ann 1911 sun n pra dl luech da Vidalonch na villa cun na berstot, doi ani do iel ruvà leprò n café per seniëures dl’aristocrazia.

Ti prim ani 1920 à la familia Demetz-Bernardi cumprà la cësa y plu tert nce l nsci tlamà “Schattenheim” iló daujin. La doi frabiches ie unides cunliedes: da n albierch storich iel cun i ani deventà n hotel a cin stëiles Relais & Châteaux.

L luech da Stufan (ncuei Villa Margherita) ie una dla lueges de nridlamënt storiches de Urtijëi. Dl 1872 y dl 1882 à l costrutëur d'auteresc y ferleigher Josef Rifesser sr. restruturà y amplià l mesc da doi frabiches l tramudan te na firma d'ert sacrela y d'aredamënt da dlieja cun berstotes per scultëures y tislaria. Ntëur l 1900 fova la firma una dla gran mprejes de costruzion d'auteresc de Urtijëi. L fi, bera Śepl da Stufan (Josef ir), à menà inant la firma y giaurì na filiala a Persenon dlongia la stazion.

Cunesciuda coche "Rothaus" o "Engelsburg", pervia de na figura de San Michiel sun la fassada, ie chësta villa dl'ëuta dl secul unida frabicheda dal costrutëur d'auteresc y ferleigher Josef Runggaldier da Passua, che stajova iló daujin tla Cësa bruma, per si fi Josef ir. Basite iel na berstot. La vën mo ncuei nuzeda dal scultëur Hermann Josef Runggaldier, n pronepot dl costrutëur.

La Villa Rifesser, che ie sota defendura di bëns culturei dal 2006, fova unida frabicheda coche restruturazion de na vedla cësa da paur dal ferleigher Josef Rifesser do l 1890 tl stil dl storizism y cun na veranda cun elemënc tl "Jugendstil". Per l pigulier sun l cianton a sud-vest à l fi Josef ir. ziplà cater busć de figures di cumbatimënc de liberazion tirolesc.Tla berstot basite laurova nchina l'ultima ëuta dl secul l scultëur Pepi Rifesser da Stufan, nepot dl costrutëur.

La cësa Tavela à si inuem dal scultëur cunesciù dla Val Badia Franz Tavella. Ël ova dl 1890/91 frabicà na cësa da doi partimënc cun na berstot basite te chëla che l à nsenià ju truep scultëures jëuni, danter chisc Rudolf Moroder Lenert y Johann Baptist Moroder Lusenberg. Tl 1905 à l scultëur Levije Antone Insam de Cësanueva (Santa Cristina) cumprà la cësa te chëla che si mut Luis laurova da scultëur y furmova inant scultëures jëuni.

Josef Moroder Lusenberg ova frabicà la Sonnenburg dl 1904 cun si fi Josef (bera Pepi) pra l ruf da Cudan, tla luegia ulache l fova n iede n vedl mulin dl luech da Scurcià. Basite iel unì njinià ite na berstot de ert sacrela ulache bera Pepi à amplià si mpreja da ferleigher de ert. La cësa dl scumenciamënt dl secul ie carateriseda da na sort de tët do la rata rera per Gherdëina: n tët da cater eles, n pigulier y na tor cun vieresc a doi archëc turonc sota chëi che l ie n'ëura da surëdl.

Scurcià ie un di gran mejes medievei de Urtijëi ora chëi che l ie unì a se l dé, tres spartizions, de plu mejes. Tla cësa da Scurcià iel unì njinià ite na berstot te chëla che l à laurà tl '800 truep scultëures cunesciui. L costrutëur d'auteresc Leopold Moroder ova ntëur l 1900 giaurì tlo n café y sentà l'alea de castanies che ie ncuei mo da udëi. La cësa d'abitazion da ncuei ie na frabica nueva fata su dl 1981 da Giorgio Moroder, pionier dla disco music y premià cun na lingia de oscars y d'autri pesć.